Bịnh Tâm Thần ( Mental Illness ) - BS Nguyễn Đức Phùng , Kiều bào Mỹ

Con người cũng như vạn vật chung quanh ta thay đổi không ngừng, sinh ra, lớn lên, già cỗi rồi chết, trước sau gì cũng chết, không thể tránh được, và cũng chẳng có ý nghĩa hay mục đích gì cả, cho nên có người đâm ra triết lý, cho sự thay đổi đó là thiên đạo, cho nên lo lắng làm gì cho mệt, tới đâu hay tới đó, hạ hồi phân giải, cứ xuôi theo giòng mà sống, không nên và đừng bao giờ làm cái gì thay đổi thiên đạo đó, đó là triết lý Vô vi, cũng còn gọi là nhân đạo là đạo mà con người nên theo (nhân đạo của đạo Lão khác với đạo nhân của Khổng giáo, đạo nhân của Khổng giáo cần trau dồi: nhân, trí, dũng, phải cố gắng tu thân, tề gia, trước khi muốn trị quốc và bình thiên hạ).

Nhưng thật tế con người chúng ta đây muốn sống êm đềm như thế cũng không được, vì có quá nhiều bịnh tật thể xác và tâm thần không chịu đựng nổi, cần phải chữa trị, nghĩa là phải làm một cái gì, phải can thiệp và sửa đổi để bớt đau khổ mới có sức bơi xuôi theo giòng.

Bài này tôi đang nói về bịnh tâm thần.

Nguyên Nhân Của Bịnh Tâm Thần

Một đứa bé sinh ra và lớn lên thành người lớn sẽ trải qua nhiều thay đổi :

Bên trong: tất cả các cơ quan, các bộ phận, các chỉ số sinh lý và hóa học đều thay đổi, to hơn, mạnh hơn., tiếp tục thay đổi theo từng giai đoạn.

Bên ngoài: Rời khỏi lòng mẹ, ra ngoài, đến trường học, ra đường đời…con người đã trải qua, đối phó, khắc phục những thử thách, trở ngại, áp lực, và khủng hoảng, nói chung là stresses, của từng giai đoạn, nghĩa là phải thích ứng không ngừng. Nếu chẳng may không đủ khả năng thích ứng một cách thành công sẽ đưa đến những phản ứng bất lợi cho cơ thể, tâm thần và thể xác, gọi là : Hội chứng thích ứng (adaptation syndrome). Ví dụ: ly dị, con chết, thi rớt, tù tội…làm cho người trong cuộc đau khổ...có thể đưa đến tâm thần suy nhược và tự tử, nhẹ thì gọi là : rối loạn điều chỉnh (adjustment disorder), hay làm cho bịnh có sẵn nặng thêm như lở bao tử càng lở to thêm, huyết áp cao càng cao thêm, gọi là : yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến bịnh có sẵn ( psychological factors affecting medical condition). Đấy là về ngắn hạn, cấp tính, còn nếu xảy ra từ khi đứa bé còn nhỏ, như sống trong môi trường không lành mạnh, bất thường, đứa bé sẽ thính ứng với hoàn cảnh đó bằng những cách riêng của nó, lâu ngày sẽ trở thành cá tính. Cá tính ấy sẽ tiếp tục suốt đời mà như thế thì không còn thích hợp nữa vì khi đã là người lớn mà cứ đem cái thói quen hồi còn bé, của quá khứ ra đối phó với thế giới người lớn và hiện tại thì sẽ lố bịch, gây khó chịu cho người chung quanh và hậu quả bất lợi cho chính mình, cá tính đó bây giờ không thích hợp nữa (maladaptive personality) hay là : Rối loạn cá tính (personality disorder).

Thống kê dịch tể học, thấy rằng hầu hết các bịnh tâm thần, một khi đã xuất hiện thì cũng sẽ xuất hiện ở những người khác trong gia đình, bà con, giòng họ gần, sự kiện đó gợi cho ta biết là có yếu tố di truyền (heredity). Thực tế y học đã và đang tìm ra những genes di truyền đó càng ngày càng nhiều.

Quan sát và nhận thấy rằng người có tuyến giáp trạng hưng phấn (hyperthyroidism) hay bị lo âu hồi họp, nhưng khi bị bất túc (hypothyroidism) thì bị trầm cảm, nghi ngờ hoang tưởng (paranoia ).v.v..; cũng thấy rằng chất Reserpine để trị huyết áp cao, làm giảm Norepinephrine Dopamine cũng làm chủ thể bị bịnh trầm cảm, còn thuốc làm tăng chất dẫn truyền thần kinh trong não như serotonin, norepinephrine, dopamine thì có thể trị được bịnh trầm cảm, nhưng norepinephrine nhiều quá như trong bướu pheochromocytoma thì gây ra những cơn kinh hoàng hoảng sợ (panic attack), cũng thấy rằng người chơi xì ke ma túy, dùng quá liều trúng độc (intoxication) cũng gây ra triệu chứng như người bị tâm thần phân liệt (schizophrenia), và những chất ngăn cản, chống chất dopamine thì trị được bịnh đó, những sự kiện đó gợi cho ta biết là yếu tố sinh học (biological factors) cũng gây ra bịnh tâm thần.

Tổng hợp lại, chúng ta có một mô hình về nguyên nhân của bịnh tâm thần là:

Stress-diathesis

Stress là những yếu tố bất lợi bên ngoài, có thể đó là khủng hoảng khó khăn về tâm lý, xã hội hay xì ke ma túy, tai nạn thương tích tật nguyền..v.v.. Diathesis là yếu tố bên trong, đó là yếu tố di truyền. Hầu hết các bịnh tâm thần đều có yếu tố di truyền, nhưng sự phát ra bịnh là tùy theo số gene bịnh nhiều hay ít, và phải có stress để làm cho bịnh tâm thần bộc phát, nghĩa là có yếu tố di truyền của một bịnh nào đó có khi chưa đủ để có bịnh tâm thần. Càng nhiều gene bịnh (polygenetics), bịnh càng dễ bộc phát ngay cả với những stress rất tầm thường , còn nếu ít gene bịnh thì cần nhiều stress hay stress mạnh hơn.

Nếu không có gene bịnh, bỏ trong cối quết cũng không bị bịnh tâm thần. Tôi đã quan sát và theo dõi nhiều người, họ đã vào tù ra khám, tán gia bại sản suốt cả đời nhưng không hề bị bịnh tâm thần, cùng lắm là những đợt rối loạn điều chỉnh tạm thời trong một thời gian ngắn khi bị khủng hoảng nặng. Yếu tố di truyền DNA là những chuỗi amino acid, là yếu tố sinh học, cho nên mô hình stress-diathesis cũng có thể nói là Psychobiosocial model .

Triệu Chứng Của Bịnh Tâm Thần

Triệu chứng tâm thần là những biểu lộ thái quá, bất thường của tư tưởng và ngôn ngữ (thinking, cognition ); cử chỉ, thái độ, hành động (behaving, behavior); và tâm trạng (feeling, affect). Đơn giản là như thế này, nghe người ấy nói chuyện, để ý xem nội dung có bình thường không? hình thức, cấu trúc ngôn ngữ có bình thường không? quan sát cử chỉ, thái độ, hành động có bình thường không? và sự biểu lộ tâm trạng có bình thường như đại đa số người chung quanh mà chúng ta đang sống đây?

Người bịnh có thể cố gắng qua mắt người đối diện trong một thời gian ngắn nhưng đã có bịnh tâm thần thì không thể dấu lâu dài được, hậu quả là sự rối loạn, giảm hay mất khả năng học hành, làm việc, giao tế, giải trí đã có trước khi bị bịnh, tuổi nào việc ấy nhưng không còn được như thế nữa (significant distress or impairment in social, occupational or other important ares of functioning). Cho nên phải kiểm chứng lại với người chung quanh, hay hồ sơ bịnh lý .v.v..

Sự liên hệ giữa tư tưởng, cảm xúc và hành động thì ai cũng biết và thấy rõ, như nghĩ đến phụ nữ đẹp (thinking) thì ai cũng thích (feeling, affect), gặp phụ nữ đẹp thì ai cũng niềm nở (behaving, behavior), cho nên mỹ nhân kế thì ai cũng chết! hoặc làm một việc thiện (behaving), sẽ làm mình cảm thấy sung sướng trong lòng (feeling good), và sẽ thấy đời có ý nghĩa hơn (thinking positively). Mô hình tổng quát là : Thinking-feeling-behaving, thứ tự đó có thể thay đổi lẫn nhau tùy trường hợp. Bịnh tâm thần nào cũng có cả 3 triệu chứng trên nhưng mỗi bịnh có một vài triệu chứng nổi bật nhất, cho nên tôi sẽ sắp xếp bịnh tâm thần theo những triệu chứng nổi bật.

A: nhóm affect: tâm trạng bất thường: Như trong bịnh buồn rầu, trầm cảm (depression), hưng phấn, hưng trầm hai cực (mania, bipolar disorder), lo lắng thái quá (generalized anxiety disorder), sợ sự vật nào đó (specific phobia), sợ đám đông (social and performance phobia), hốt hoảng kinh hoàng (panic disorder), hậu chấn thương tâm lý (posttraumatic stress disorde, PTSD), ám ảnh và thôi thúc (obsessive-compulsive disorder)..v.v..

B: nhóm behavior: cử chỉ, thái độ, hành động bốc đồng không kìm chế được, như trong nhóm bịnh: Rối loạn cá tính (personality disorder), rối loạn ăn uống (eating disorder), bạo hành từng cơn (intermitten violent disorder), nổi hứng, thôi thúc không kìm chế được (impulsive control disorder) như người bị nghiện rượu, xì ke ma túy (substance use disorder), cờ bạc (gambling), trộm cắp bất vụ lợi (kleptomania), nổi lửa đốt phá (pyromania), nhổ lông tóc (trichotillomania), đãng trí và năng động (attention and hyperactivity disorder), chống đối và rối loạn hạnh kiểm của trẻ con và vị thành niên (oppositional defiant and conduct disorder) thói quen thành tật và tật Tourette (tic disorder, tourette’s disorder )..v.v..

C: nhóm cognition, thinking: là nhóm triệu chứng gây ra bởi rối loạn suy nghĩ, tư tưởng, nhận xét, phán đoán, trí nhớ....đưa đến những tâm trạng, hành động bất thường, như trong: tâm thần phân liệt (schizophrenia) suy nghĩ tin tưởng hoang đường (nhóm delusional disorder) mất trí nhớ (amnestic disorder); não thoái hóa (dementia); mê sảng (delirium); tâm trí trì độn (mental retardation), ..v.v..

D: nhóm triệu chứng mà muốn hiểu được thì phải biết về những cơ chế tự vệ, đối phó của tâm lý xảy ra hằng ngày hay khi bị khủng hoảng không lối thoát đối với cá nhân đó (Defense mechanism ), như trong bịnh hoán đổi tâm thể, chuyển vấn đề tâm lý thành bịnh thể chất (conversion disorder), bịnh giống như bịnh thể chất (somatoform disorder), tâm thức phân ly (dissociative disorder), bịnh nhu cầu tâm lý (factitious disorder).v.v..

Cũng trong nhóm D này, còn một nhóm rối loạn do sự phát triển không bình thường ở trẻ con: Developmental disorder, pervasive developmental disorder; và nhóm đồng tính luyến ái, đồng tính luyến ái giữa hai người cùng phái tính (homosexual) bây giờ không còn coi là bịnh nữa mà là sở thích, có lẽ là vì lý do chính trị, chỉ coi là có bịnh khi chính người đó không thích phái tính của mình mà muốn được là phái tính kia, gọi là : Rối loạn phái tính (gender identity disorder) cho nên hay dùng kích tích tố của phái kia, hay giải phẫu thay đổi phái tính của mình và đương nhiên là chỉ yêu thương người có phái tính mà mình đang mang bất đắc dĩ đây!.v.v..

Trị Liệu Bịnh Tâm Thần:

Nhìn vào mô hình nguyên nhân và triệu chứng của bịnh tâm thần, ta có thể nghĩ ngay ra phương pháp trị liệu.

1: Tâm lý trị liệu (psychotherapy), tức là trị stresses, là giải quyết những đề tâm lý và xã hội (psychosocial factors).

Tốt nhất là tránh stress, sống làm sao để tránh được khó khăn, khủng hoảng. Cái này tùy thuộc vào trí thông minh, khả năng nhận xét phán đoán, kinh nghiệm và tự kìm chế ham muốn dục vọng của mình, cái này có lẽ tổng hợp tam giáo đồng hành là tốt nhất, một cách đơn giản là : khi thì tỏ ra ung dung và đạo mạo như thật của Khổng Tử, khi thì an nhiên tự tại một cách triết lý và lãng mạn của Lão Tử, khi thì khinh bỉ tất cả, vô sản một cách liều lĩnh và hiền lành, thương yêu tất cả chúng sanh của đức Phật. Làm được như thế một cách hài hòa chắc là khó lắm, cho nên ta chỉ cần lấy phần triết lý sống và phương pháp làm giảm stress là đủ, bỏ những chuyện mơ hồ huyền bí; nên học hỏi để giải quyết vấn đề để tránh bị “ hội chứng thích ứng”.

Nếu đã có stress rồi thì giải quyết vấn đề (problem solving), nếu đó là vấn đề tâm lý thì có thể thay đổi cách suy nghĩ, thay đổi hành động hay dùng những phương pháp thư giãn (relaxation techniques), kể cả yoga, tai chi, thiền, để đưa đến thay đổi tâm trạng, đó là cognitive behavior therapy.

Nếu là do rối loạn cá tính, có nguồn gốc ăn sâu vào tâm khảm (tiềm thức) từ hồi còn bé, thì dùng phân tâm học: psychoanalysis, hay insight oriented therapy.

Nếu vấn đề do tâm thức phân ly, hay hoán đổi tâm thể thì có thể dùng phân tâm học và thôi miên (hypnosis)..v.v..

Trị liệu tâm lý có thể riêng rẽ từng cá nhân hay cả nhóm, tùy trường hợp.

Dù phương pháp nào đi nữa, cũng như cách trị liệu đông y, biết lúc nào thêm vào (bổ), lấy ra bớt (tả), biết lúc nào chỉ nên giúp đỡ, hướng dẫn (supportive therapy), và lúc nào có thể thách thức, khai phá (confrontation, insight oriented, psychodynamic therapy) là một nghệ thuật của người bác sĩ tâm thần.

2: Dùng thuốc và phương tiện vật lý: như thuốc chống trầm cảm, chống hưng phấn, chống điên loạn, chống lo âu sợ hãi, xung điện và điện từ (electroconvulsive therapy, transcra -nial magnetic stimulation), kích thích thần kinh thứ 10 (vagus stimulation), dùng ánh sáng (phototherapy), hay giải phẫu não, đó là những trị liệu cho phần rối loạn bên trong, sinh học, biological factors hay diathesis, nhưng chúng ta đã biết stress và diathesis đi với nhau như hình với bóng cho nên tùy trường hợp dùng cả 2 phương pháp tâm lý, xã hội và thuốc men, vật lý … là tốt nhất, gọi là trị liệu tổng hợp psychobiosocial therapy.

3: Tâm trí phục hồi: Cũng như y khoa thể chất, nếu phòng ngừa thất bại, bịnh bộc phát thì chữa, nếu chữa không hết hẳn còn dư chứng thì áp dụng y khoa phục hồi (medical or sur- -gical rehabilitaion), bịnh tâm thần cũng y chang như thế, ví dụ như trong bịnh tâm thần phân liệt, sau vài cơn bộc phát và trở thành kinh niên thì người bịnh đã mất khá nhiều những khả năng tâm trí đã đạt được trước đó nên cần phải luyện tập phục hồi tâm trí trở lại.

Kết Luận:

Trên đây là những phát họa tổng quát về bịnh tâm thần, thoáng qua thì có vẻ dễ nhưng cần huấn luyện và kinh nghiệm lâu dài mới định bịnh đúng và trị liệu hiệu quả được, vì cũng mấy triệu chứng đó nhưng xuất hiện thiên hình vạn trạng, vì ranh giới giữa bình thường và bất thường không phải lúc nào cũng thấy được, vì rất nhiều trường hợp người bịnh không biết là mình có bịnh do không có khả năng tự biết được mình (lack of insight), mà lại còn hài lòng với chính mình (ego syntonic), nên không thấy nhu cầu chữa bịnh, đấy là chưa kể những triệu chứng trên đã được thay đổi bởi những cơ chế tự vệ; và vì bịnh thể chất cũng có những triệu chứng như thế, rất dễ lầm lẫn.